Portretten uit wit papier, Nieuwsbrief 1999-3

Op de juni-veiling van veilinghuis Bubb Kuyper in Haarlem zijn, naast “De Romeinse Vrijheid” ook nog enige andere knipsels geveild.

afb. 1, Justus van Maurik

afb. 2, Pieter Reijnders

Er was het merkwaardige portret van mevrouw Satijn door Justus van Maurik (afb. 1) het “Offer van Abraham” van Pieter Reijnders (afb. 2) een mooi snijwerk, toegeschreven aan Van Voorst (afb. 3) en verschillende kleinere werken.

afb. 3, toegeschreven aan F.H. van Voorst

Het portret van mevrouw Satijn, geboren Lavina van Mollem (1705-1743), een knipsel dat overigens op de veiling werd teruggetrokken, brengt ons op het onderwerp portretten uit wit papier. Van van Maurik is nog een vergelijkbaar knipsel bekend, het portret van David van Mollem (afb. 4) vervaardigd in 1755, negen jaar na diens dood, waarschijnlijk naar een geschilderd of getekend voorbeeld.

afb. 4, Justus van Maurik

Behalve de profielportretten uit zwart papier zijn er in de knipkunst ook diverse portretten uit wit papier gemaakt. Veelal diende een geschilderde, getekende of gedrukte afbeelding dan als voorbeeld voor het knipwerk. Joanna Koerten was zeer bekend om het maken van dit soort portretten. We kennen nu nog van haar hand de portretten van Peter de Grote, Willem III (afb. 5), Frederik III, Galenus Abrahamsz in verschillende verzamelingen, verder worden vermeld de portretten van Cosimo III, keizer Leopold en de gebroeders De Wit.

afb. 5, Joanna Koerten

De gravure-achtige stijl van haar knipwerk sloot direct aan bij de voorbeelden die zij moet hebben gebruikt. Eind 17de eeuw maakte in Rotterdam, volgens stadsbeschrijver Gerard van Spaan, Elisabeth Rijberg zelfs “portraitten in ‘t plat en verheve”. Er is sprake van een portret van Willem III en Maria Stuart, dat zeer fijnzinnig moet zijn uitgevoerd. Een tijdgenoot van beide knippende dames was Roelof van Duiden, een kok of pasteibakker uit Harlingen. Zacharias von Uffenbach beschrijft in zijn “Merkwürdige Reisen (…)“ hoe hij in 1710 in een koffiehuis in Franeker een knipsel van zijn hand heeft gezien, voorstellend het portret ten voeten uit van Johan Willem Friso van Nassau-Dietz (1687-1711). Vermoedelijk gemaakt uit wit papier, naar gedrukt voorbeeld (nieuwsbrief 1995-2). Over Van Duiden is verder niets bekend, wel kennen we inmiddels een vermelding van een ander, door hem gemaakt knipsel, namelijk een 17de eeuws oorlogsschip, op zee met volle zeilen.

afb. 6, toegeschreven (2021) aan Justus van Maurik

Interessant is ook het dubbelportret van Willem IV en Prinses Anna van een anonieme kunstenaar uit de collectie van Museum Sypestein (afb. 6). Meer lijnachtig zijn uitgevoerd de personen die zijn afgebeeld in snijsels van H. van Battum (afb. 7) aan het einde van de 18de eeuw.

afb. 7, H. van Battum

Niet zozeer portretten, maar verbeeldingen van verschillende zintuigen, zoals hier “het gezicht”. Platte knipwerken of snijwerk, maar bij Rijberg wordt ook een andere manier van portretteren gemeld, het werken “in ‘t verheve”. Ook van een andere Rotterdamse papierkunstenaar is geschreven dat hij portretten als “halfverheeven beeldwerk” maakte. Dat was Jan Kopper, die vooral bekend is door zijn maritieme voorstellingen. In de beschrijving van zijn “konstcabinet van papiere snykonst” zijn onder andere vermeld de portretten van ds.Hofstede (“…Dit Pourtrait, met al deszelfs om- en bywerk, geheel van wit papier gesneede geplaatst tusschen twee glaazen in eene vergulde lyst. .“) en “Het Pourtrait van Z.D. Hoogheid W.C.H.Friso, Gl. Ged.”. Of deze portretten ook echt in basreliëf waren uitgevoerd is niet duidelijk, maar de typering van het portret van Hofstede duidt daar niet op.
Wel echte reliëfwerkjes maakte Gerrit Konsé (1751-1826). Konsé, stempelsnijder van zijn vak, maakte uit wit papier gedreven silhouetten van ds. Kersten uit ds. De Leeuw in 1804 (afb. 8).

afb. 8, Gerrit Konsé

Van dezelfde maker worden al in de “Rotterdamsche Courant” van 28 februari 1798 vermeld de portretten van Willem V en zijn vrouw. Die zijn “konstig in Papier uitgewerkt” en “de extra gelykenis en het hoog uitdryven van Papier bewonderd yder”. In fraai vergulde lijst kostten deze portretten respectievelijk 1 gulden en zestien stuivers en 2 gulden. (zie nieuwsbrief 1992-5)

afb. 9, anoniem

Portretten uit wit papier komen we ook tegen bij de witte schimmen of schaduwbeelden. Meestal geen “knipkunst”, maar educatief kindervermaak uit de tweede helft van de 19de eeuw (afb. 9). Een groot aantal voorbeelden daarvan kunt u zien op de schimmenexpositie die dit najaar in het museum wordt gehouden.

door Henk van Ark

Dit artikel verscheen eerder in Nieuwsbrief 1999-3