Hernieuwde Papierknipkunst, Knip-Pers 1990-3

Door een aangenaam toeval kwam het Westfries Museum in aanraking met een twaalftal prachtige knipwerken. Dankzij de medewerking van de eigenaar kunnen we alle twaalf stukken de revue laten passeren. Het meest spectaculaire stuk werd gemaakt in de periode dat verschillende Nederlandse knipkunstenaars tot buiten onze landsgrenzen bekendheid genoten en in de 17e eeuwse reisverhalen en gedichten werden beschreven, zoals Johanna Koerten, Elisabeth Rijberg en Gilles van Vliet.
Van zowel Rijberg als van Van Vliet werd aangenomen dat geen werken bewaard gebleven waren. Wel zijn er beschrijvingen van hun werken bekend. De heer H. van Ark heeft hier onderzoek naar gedaan en daar ruime aandacht aan besteed in zijn brochure “Zeer uitstekende kurieuze stukken van papier”.
Zo maakte Gilles van Vliet uit Rotterdam “schepen, Paleysen, geheele landschappen, bloemen en kantwerk”. Het zijn schepen die in het 17e eeuwse stuk zijn verwerkt. Een zeegezicht met twee schepen op zee, een pinas en een jacht. Het stuk is vervaardigd in de voor de 17e eeuw gebruikelijke technieken, waarschijnlijk met een scherpe ganzeveer gesneden en tot in de kleinste details uitgevoerd. Verrassend is ondanks dat het stuk een ‘platte’ indruk maakt, het op verschillende plaatsen vanuit de achtergrond is opgewerkt, waardoor sommige delen driedimensionaal zijn. Het snijwerk is in verschillende kleuren uitgevoerd. De ‘spiegel’ (achterkant) van het scheepje rechts, is een prachtig voorbeeld van zeer fijn snijwerk en doet denken aan kant. Het schip links draagt de naam “De Faem” en is qua snijwerk eenvoudiger van uitvoering dan het andere schip.

In verschillende reisbeschrijvingen uit die tijd, wordt de 17e eeuwse papierknipkunst beschreven als een bezienswaardigheid. En dit stuk kan dan ook als zo’n bezienswaardigheid gezien worden. De grootste verrassing is echter de signatuur linksonder “G V Vliet, 168(5)”.
Gilles van Vliet, geboren te Rotterdam in ca. 1635-40, beoefende de papierknipkunst als tijdspassering en verkocht zijn stukken niet. Het jaar waarin hij dit zeegezicht gemaakt zal hebben is niet helemaal duidelijk. Het schip “De Faem” blijkt een VOC-schip van de Kamer Amsterdam te zijn en aldaar in 1682 gebouwd. De eerste reis werd in 1683 vanuit Texel ondernomen en voerde naar Batavia en Bengalen. In 1691 vertrok het schip vanuit Bengalen naar Goeree. Gilles van Vliet kende Amsterdam, want hij heeft er korte tijd gewoond. Ook zijn beroep van wijnkoper maakt het aannemelijk dat hij wel eens naar Amsterdam reis de. Maar of hij De Faem ook in werkelijkheid heeft aanschouwd blijft een vraag teken, want hij kan dit werkstuk natuurlijk ook gemaakt hebben naar een reeds bestaande afbeelding. De onduidelijkheid over de juiste datering doet niets af aan het feit dat er én Gilles van Vliet bewaard gebleven is en ons laat zien hoe men in de 17e eeuw snijwerk vervaardigde.

Een ander uniek voorbeeld van de 17e eeuwse snijkunst is een landschap, in 1788 vervaardigd doorBrasser, Jacobus Js. Brasser uit Delft. Het stuk is dus een eeuw later gemaakt, maar vervaardigd volgens de 17e eeuwse technieken. De maker vermeldde aan de achterzijde:
“Dit op ‘t fijnste carton uytgestipt en opgelicht; dog op wat manier, is een geheym”.

Een erg groot geheim is het niet, want in een reisbeschrijving van J.M.Misson, uitgegeven in Duitsland in 1688, staat beschreven hoe zo’n snijwerk tot stand kwam.
Met “uytgestipt” wordt bedoeld het met een zeer fijn gesneden ganzeveer of mesje insnijden van karton, waardoor laagjes ontstaan. Met “opgelicht” wordt bedoeld dat na de insnijding het laagje papier met een punt van een mesje wat wordt opgetild. Waarschijnlijk heeft Brasser na de insnijdingen het stuk direkt geschilderd, waardoor de laagjes wat dikker zijn geworden en dus iets meer om hoog komen. Ook kon hij op die manier de scheiding tussen fond en verhoging wat wegwerken. Door middel van het wegsnijden van een laagje van het karton, verkreeg hij niveauverschillen, waardoor reliëf ontstond. Het landschapje is wit geschilderd, terwijl de achtergrond in blauw is uitgevoerd.

Werkte Js. Brasser met karton, Gilles van Vliet maakte zijn zeegezicht uit pa pier van verschillende diktes. Van Brasser weten we op dit moment nog weinig. We nemen aan dat hij uit de bekende Delftse familie Brasser komt. Naar deze familie is in Delft een straat genoemd.

Door Tonny Jurriaans , Westfries Museum

Afbeeldingen

  1. Zeegezicht door Gilles van Vliet, 1683 of 1688. Collectie antiquair Mark Douma, Amsterdam.
  2. Landschap door Js. Brasser, fecit 1788 te Delft. Collectie Westfries Museum te Hoorn.