Meer dan papieren speelgoed, Papayria 3

afb. 1

In 2003 werd in Amsterdam een veiling van papieren speelgoed met als motto “Ter leering en Vermaeck” gehouden [l] (afb. 1-3). Het betrof vooral de verkoop van een grote collectie bordspelen uit particulier bezit, maar toen wij de catalogus in handen kregen werden we aangenaam verrast.

In de catalogus waren twee pagina’s in kleur opgenomen met afbeeldingen van bavelaars, knipsels en geknipte papieren diorama’s. Nu gebeurt het wel meer dat op veilingen ook enig knipwerk wordt aangeboden, maar hier ging het toch wel om enige bijzondere stukken (afb. 4-5). Het ging om de volgende kavels:

afb. 4

afb. 5

  1. 146. Vier knipsels. Gesigneerd J.J.V. 18e eeuw. Alle 16 x 20 cm. Met voorstellingen van de vier jaargetijden; een schaapsherder en zijn kudde, fruittelers in de boomgaard, een visser en pijprokende man bij een boerderij en schaatsenrijders. Alle ongelijst.
    nr. 151. Een knipsel. Drie zeilschepen op zee, 38,5 x 46 cm. Ingelijst.
    nr. 199. Een knipsel. Gedateerd MDCVII. ‘Amstelveen’ met “t Rechthuys, 16,5 x 20 cm.
    nr. 201. Een knipsel. Ga 1800. Een boerenerf omheind door een hek, waarbij de boerin in de deuropening staat, terwijl de boer, de drie dochters, wat loslopend vee en enkele kippen haar vergezellen, 19 x 25 cm.
    nr. 203. Een knipsel. Gesigneerd S. Verhoeff 18e eeuw. Zeilschepen op een woelige zee met op de achtergrond een fort, 20,5 x 30,5 cm.
    nr. 204. Een knipsel. 18e eeuw, onduidelijk gesigneerd, H van Berchdonck. Drie zeilschepen op zee, 14 x 18 cm.

Voor ons het meest interessant was het knipsel van Verhoeff, een knipper die al lange tijd onze belangstelling had. Dat begon bij de samenstelling van een brochure over Rotterdamse papierknipkunst. Hiervoor raadpleegden we in het Rotterdamse Gemeentearchief de catalogus van de tentoonstelling van oudheden, gehouden in Delft in 1863. Op die expositie is werk te zien geweest van Jan Kopper, Anna Maria van Schurman, Joanna Koerten en J.H. de Heer. Er was verder knipwerk van onbekende kunstenaars en een map met tekeningen op perkament met zeer kunstig door Daniël Pigeaud (1703-1779) uitgesneden randen. Daarnaast nog werk van toen nog onbekende knippers: Stephanus Hordijk, G. Verhoef en J. van de Laer [2].

G. Verhoef bleek Simon Verhoeff te zijn, dat ontdekten we als bijvangst van het onderzoek naar bezoeken van reizende silhouettisten in Rotterdam in de periode 1775-1800. In advertenties in de Rotterdamsche Courant troffen we aankondigingen van twee kunstkabinetten van papieren snijkunst aan, dat van Hendrik Voerman en Simon Verhoeff [3]. Op 14 maart 1799 kondigde de Rotterdamse boekverkoper J. Hendriksen in de Rotterdamsche Courant aan dat hij eind april boeken, prenten, schilderijen en het “Cabinet van Snykonst, van wylen den Schoolhouder S. Verhoef, aan den Berg” zal gaan verkopen. Het is de eerste van een reeks advertenties waarin telkens dat knipkunstkabinet werd vermeld (14 maart, 26 maart, 6, 20, 23 en 25 april). Hendriksen probeerde in de courant op steeds wisselende wijze Verhoeffs knipkunst aan te prijzen. Hij gebruikte benamingen als “Cabinet van Snykonst”, “het beroemde Konstkabinet van Snykonst”, “het overheerlyk Konstkabinet”, en “het Konst-Kabinet van Papieren Snykonst” [4] (afb. 6-7).

afb. 6

afb. 7

Wie de schoolhouder Verhoeff was ontdekten we in een rouwadvertentie van enige jaren daarvoor. Maria van der Meide liet in de Rotterdamsche Courant van 25 oktober 1796 weten dat haar man Simon Verhoeff, koster, voorzanger en schoolmeester te Hillegersberg op 20 oktober ten gevolge van een galziekte was overleden in de ouderdom van vijftig jaar en bijna elf maanden. Zijn die vermelde gegevens juist dan moet Simon Verhoeff eind 1745 zijn geboren. (afb. 8)

afb. 8

Verhoeff is ook schoolmeester geweest in Nieuwerbrug. In 1771 solliciteerde hij naar de onderwijzersplaats in het dorpje Hillegersberg bij Rotterdam. Nu is dit een wijk van de Maasstad. Van de 43 sollicitanten bleven er voor de tweede ronde drie man over: Jan Heynis uit Woerden, Willem Westveld uit Oud-Alblas en Simon Verhoeff uit Nieuwerbrug. In het archief van de gemeente Hillegersberg zijn een brief aan de schout (afb. 9-10) en de afgelegde proeve van schrijfkunst bewaard gebleven [5] (afb. 11).

afb. 11

Tot dan was papierknipwerk alleen bekend door vermeldingen in de catalogus van de Delftse oudhedenexpositie van 1863 (afb.12).

afb. 12

Hierin werden genoemd: “Een zee met schepen in lijst, 1770 en een dito van 1765 “, ingezonden door G. van Schagen en “Een gezigt op Rotterdam van de Maaszijde; met schepen” uit het bezit van Mevr. de Wed. van Swieten [6]. Maritieme voorstellingen dus, die ook duidelijk maakten dat Verhoeff al ruim voor zijn werkzaamheden in Hillegersberg met papierknippen was begonnen. Door de afbeelding in de Glerumcatalogus van 2003 konden we ons eindelijk een beeld vormen van het werk van Verhoeff.

 

 

 

Het is een papieren diorama met vier zeilschepen op een woelige zee met op de achtergrond een wat oriëntaals aandoend fort (afb. 13).

afb. 13

Heel goed vergelijkbaar met werk van andere knippers uit die tijd die ook dit soort maritieme voorstellingen in reliëf of als diorama maakten. In Hillersberg had Verhoeff inspirerend werk op dit gebied in de buurt: het maritieme en andere knipwerk van meesterknipper Jan Kopper. Het is niet uitgesloten dat de Hillegersbergse schoolmeester Kopper nog heeft gekend of na het overlijden van de knippende Rotterdamse bakker in 1788 een bezoek heeft gebracht aan Koppers knipkunstkabinet, dat bij neef  Van Stipriaan bijna tien jaar lang in een speciaal daarvoor gemaakt meubel te zien is geweest. In de verkoopadvertententies van boekverkoper Hendriksen werd nadrukkelijk gesproken van het “Cabinet van Snykunst” van Simon Verhoeff. Mogelijk de aanwijzing dat Verhoeff, in navolging van de familieleden van Kopper, ook een kabinet met eigen gemaakt knipwerk had opgesteld, een verzameling die na zijn dood is verkocht en verspreid is geraakt.

Door Henk van Ark

Noten
gebruikte afkortingen

Catalogus Oudheden: Catalogus der Tentoonstelling van voor Nederland belangrijke Oudheden en Merkwaardigheden, in de Provincie Zuid-Holland voorhanden (…), Delft 1863.
KS: Henk van Ark, Zeer uitstekende kurieuze stukken van papier. Rotterdamse papierknip- en snijkunst 1650-1900, Rotterdam 1987.
Nieuwsbrief: Nieuwsbrief van de stichting W. Tj.Lever en het Nederlands Museum van Knipkunst.
Verhave
: Joke en Jan Peter Verhave, Geknipt! Geschiedenis van de papierknipkunst in Nederland, Zutphen 2008.

  1. Veiling nr. 254, Glerum Auctioneers (maandag 15 december 2003).
  2. KS, p.11-12, noot 61-72.
  3. Verhave, Lexicon, p.181(Hordijk); p.198 (Verhoeff); p.186 (Van der Laer).
  4. Henk van Ark, “Knipkunstkabinetten”, in: Verhave, p.154.-159.
  5. Henk van Ark, “Vier achttiende eeuwse knipkunstkabinetten; 1.Simon Verhoeff (1745-1796)”, Nieuwsbrief, jrg.7, nr.1 (maart 1994), [p.5-7]
  6. Catalogus Oudheden, nrs. 2240 en 2241.
  7. Zie het artikel “Geportretterd als papierknipper” in deze uitgave.