In ons boek Geknipt! uit 2008 staan op blz. 16 twee olieverfschilderijen afgebeeld, allebei met een dame die een uit papier gesneden dubbele bol omhoog houdt. Die bollen bestaan uit ronde snijwerken, met teksten en afbeeldingen. Ze zijn in meervoud gesneden en samengeknutseld tot een ruimtelijk geheel. Rode schijfjes papier houden de cirkels op hun plaats en uit hetzelfde rode papier hangt er een gevouwen waaiertje onder.
De maker van deze stukjes was Nicolaas Juweel, een Rotterdamse schilder, die leefde in de periode 1639-1704. Al in 2006 hebben Atty Broer en Henk van Ark verondersteld dat de afgebeelde jongedame Elisabeth Rijberg moest zijn. Zij was immers de enige vrouwelijke knipper in Rotterdam (naast haar kunstbroeder Gillis van Vliet). Maar in 1691 woonde zij nog niet in Rotterdam en moet Juweel haar ergens anders ontmoet hebben en vol bewondering naar haar werk gekeken hebben.
Van het eerste schilderij bestaat alleen een zwart-wit afbeelding in een veilingcatalogus uit 1946; waar het zich bevindt is niet bekend (24 x 18 cm). We zien een jonge vrouw met een kleine bol , samengesteld uit drie cirkels en een grote uit twee cirkels. Voor haar liggen op tafel een passer, een mes en wat snippers. Kennelijk was zij de papiersnijdster. In de grote bol is de naam van NICOLAAS JUWEEL te onderscheiden en het jaartal 1691. Heeft de schilder zijn naam in de bol verwerkt, of heeft hij die bollen van de maakster gekregen? Op het andere schilderij, in de collectie van het Museum Rotterdam (29 x 25 cm) is de dame wat ouder. Op de tafel ook hier een passer en snippers. De kleine bol bestaat uit drie cirkels en de grote uit vier. Er zijn in de bollen twee teksten te ontwaren; in de kleine: JOHANNA VAN VERWINDE; en in de grote ROTTERDAM PER MEMO, ANNO 1696 en NICOLAES YWEEL. Deze Johanna was de schoondochter van Nicolaas; zij was in 1695 getrouwd met Nicolaas jr. Maar zij zal volgens de onderzoekers de papiersnijdster niet zijn geweest.
Daarom veronderstelden Atty en Henk dat Elisabeth Rijberg het kunststuk uit gesneden papier voor het bruidspaar heeft gemaakt en dat Nicolaas sr. als dank dit schilderstukje maakte voor Elisabeth. Dit idee is nu door kunsthistorici geaccepteerd als waarschijnlijk. In de linker hoek staat het profiel van een persoon, naar ons idee niet een vrouw, maar een man, met baret, een mannenoorbelletje en zijn rechterhand opgeheven. Wij veronderstellen dat hij Nicolaas jr. voorstelt, van beroep tekenmeester.
Nu is er in Engeland een derde schilderij met die bollen, ongetwijfeld ook door Nicolaas Juweel geschilderd (39 x 32 cm), afbeelding rechts. Ook hier worden de bollen omhoog gehouden door een jonge vrouw, die gelijkenis vertoont met die van het eerste portret. Eromheen zijn drie bewonderaars gerangschikt, een bijziende oude dame met een brilletje, een oude man met een vergrootglas en een jongetje. Opnieuw zien we de passer, het mes en de snippers. De teksten op de kleine bol zijn NICOLAAS JUWEEL en INVENTOR VES… Die op de grote bol luiden FINES HET EINDE ANN 169?, MEMENTO MORI, GEDENCK TE STERV… Met die eerste tekst zou je kunnen denken aan de drie stadia van het leven en de breekbaarheid daarvan, zoals ook geldt voor knipsels van papier.
Andere kunsthistorici opperden dat de oude dame Agnes Block voorstelt, iemand die ook knipte, maar vooral exotische planten verzamelde en kweekte. Juweel kreeg van haar de opdracht om een aantal van die planten te schilderen. En dan zou het woord FINES (einde) gelezen moeten worden als Flines, de naam van Agnes’ tweede echtgenoot, die in 1697 overleed. Maar die L staat er echt niet en ook omdat de oude vrouw niet lijkt op andere portretten van Agnes, is deze veronderstelling niet waarschijnlijk. Bovendien kan het moeilijk leesbare jaar 1697 net zo goed als 1692 gelezen worden.
Het schilderij is uitgebreid besproken door Engelse kunsthistorici en onderzoekers. Hun interessante uitwisseling van meningen is te vinden op internet. Met dat woord INVENTOR is nog iets aparts. Het betekent: uitvinder. Meestal werd het gebruikt door de graveur van een prent, gemaakt naar een schilderij; de schilder zette vaak achter zijn naam ‘Fecit’ , dat betekent: ‘heeft gemaakt’. We moeten maar aannemen dat Elisabeth Rijberg de Inventor was. Eén ding staat vast, de schilder Nicolaas Juweel Sr. moet wel bijzonder geboeid zijn geweest door die bollen en de maakster. Intussen weten we niets over Elisabeths afkomst, alleen dat zij zich kort voor 1698 in Rotterdam gevestigd heeft. De schilder moet haar dus buiten Rotterdam hebben leren kennen. Sindsdien hebben allerlei Engelse en Duitse reizigers haar knipkabinet in Rotterdam bewonderd (en niemand vóór haar Rotterdamse tijd). Geen van hen heeft iets over dergelijke bollen geschreven, of dat ze één of meer van die schilderijen bij haar thuis had. ook niet genoemd, maar worden vijftien stukken omschreven als ‘Verheeve snijwerk van papier, … verbeeldende posturen, landschappen, schepen in zee zeylende etc.’.
Niets daarvan is bewaard gebleven. Er valt dus nog heel wat uit te zoeken en hopelijk stuiten we ooit op een snijwerk van haar hand. En misschien heeft iemand wel een tip hoe je zulke bollen kunt samenstellen uit cirkels.
Joke en Jan Peter Verhave
Bronnen:
– Atty Broer, “Portretten van knipkunstenaars 4”, Nieuwsbrief St. W.Tj. Lever 19, 3 (sept. 2006).
– Henk van Ark, “Geportretteerd als papierknipper (2): Elisabeth Rijberg”, Welkom in Papyria 6, 2013, 5-11.
– Art UK, Recente discussie over het derde schilderij op Internet.