In 1667 bezocht prins Cosimo de’Medici uit Florence de Nederlandse Republiek. Hij was geïnteresseerd in havenwerken en in kunst. Dankzij de verslagen van die reis was bekend dat een Amsterdamse katholieke jongeman Joannes van Achelom, die mooi kon knippen, zijn kunsten vertoonde voor de prins. Ook gaf hij een demonstratie van zijn schaatskunst op de bevroren Keizersgracht.  De prins nodigde hem uit naar het Florentijnse hof. Dat deed Joannes, begin 1668, en hij is nooit meer terug geweest. Kort daarop volgde de prins zijn overleden vader op als groothertog Cosimo III.

In het plakboek van de Zwolse tekenares Geeske ter Borch staan twee knipseltjes met de naam Johannes van Achelom. Die moeten dus voor 1668 zijn gemaakt. Hoe die twee elkaar kenden is niet duidelijk.

Nu kregen we enkele jaren geleden een knipwerkje te zien, waarop o.a. een antieke ruïne staat afgebeeld (afb. 1).

We dachten onwillekeurig aan Italië, maar verder kwamen we niet. Totdat we de details vergeleken met twee kleine sieraden, hangers met knipseltjes tussen glas, die in Londense musea worden bewaard. Het ene stelt Maria met het kind Jezus en zijn neefje Johannes (de latere Doper) voor (afb. 2).

Het ander de katholieke heilige Antonius van Padua, met het kind Jezus op zijn arm en een lelietak in de hand (afb. 3).

In het rijke geboomte waren allerlei vogels en dieren te zien, waaronder uiltjes en, heel verbazend, aapjes. En precies eendere dieren komen ook in afb. 1 voor. Laat dat knipwerk nu ook uit Engels bezit afkomstig zijn…

Een van die miniaturen werd vroeger toegeschreven aan Joanna Koerten, maar dat bleek onjuist. In de beschrijving van die kleinoden verwijzen de conservatoren naar Italië of Nederland (of Portugal, zie verderop). Zouden we hier met werk van de geëmigreerde Joannes, alias Giovanni te maken hebben? Het vermoeden kreeg meer vorm toen we een afbeelding van een derde achtzijdige hanger vonden. Ook daarin een kersttafereel (de aanbidding van de herders) en met een Latijnse tekst die betekende dat het was gemaakt voor de groothertog Cosimo III in 1702 (afb. 4).

Nieuwsgierig of onze kunstenaar in Florence ook verder gegaan was met zijn knipkunst, vonden we op het internet een inventaris van de kunstverzameling van de groothertog uit 1753. Die inventaris was natuurlijk in het Italiaans, maar met de zoekfunctie vonden we een aantal malen de naam Achelom of iets dat daarop leek, samen met de voornaam Giovanni (Johannes). Dus moesten we een kenner van het Italiaans in de arm nemen om de teksten van de betreffende inventarisnummers te vertalen. Daaruit bleek overduidelijk dat de kunstenaar met de schaar uit wit papier allerlei voorstellingen had gemaakt.

Dus planden we een verblijf in Florence. Het begon met een bezoek aan het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis in die stad, waar Nederlandse studenten de Italiaanse kunst bestuderen. De directeur gaf ons een introductie mee voor de diverse musea en we gingen op weg. Eerst bezochten we het archief van Florence en daar vonden we dat Giovanni kamerheer of adjudant van de groothertog was en aan het hof leefde. We hebben met een hele reeks van conservatoren en directeuren gesproken, onder meer die van het rijke Uffizi Museum, maar helaas, niemand wist iets van die knipsels uit de inventaris. We hebben op onze speurtocht veel mooie kunst gezien en veel geleerd, maar het doel van de reis bleef onvervuld.

Intussen vonden we dat Van Achelom zich bekommerd heeft om de katholieke priesters en studenten die naar Rome op weg waren of terug reisden.  Hij verschafte ze onderdak in Florence. Details vonden we in het aartsbisschoppelijk archief in Utrecht. Een van die priesterstudenten was zijn neefje Allardus Titsingh. Toen Allard priester in Den Haag was geworden erfde hij de kunstverzameling die zijn oom tijdens zijn leven in Florence had opgebouwd: ongeveer 500 tekeningen van beroemde Italiaanse kunstenaars, onder wie Michelangelo en Titiaan. Dat weten we, omdat de Duitse kunstkenner Zacharias von Uffenbach in 1711 bij de priester op bezoek ging en de collectie bewonderde en beschreef. Er zaten ook acht miniatuur knipwerken bij, van de hand van Van Achelom. Hij omschreef ze als landschappen en veldslagen, goed van verhoudingen, veel bijzonderder dan en onvergelijkbaar met de papierknipkunst die hij had gezien in Rotterdam [Elisabeth Rijberg en Gillis van Vliet] en in Amsterdam [Joanna Koerten]. De priester wilde er eigenlijk 5000 gulden voor hebben, maar door de overlast van al die bezoekers zou hij tevreden zijn met 4000. Zijn bezoeker meldde nog dat meneer Titsingh een dikke, vrolijke man was, die graag een goed glas wijn dronk en heel hoffelijk en beschaafd was. Maar tot verkoop kwam het niet; de priester overleed in 1713 en de verzameling werd per stuk verkocht. Zo is alles verspreid geraakt en niet meer te herleiden. Ons vermoeden is dat de drie knipwerkjes  door een Engelse kunstkenner zijn gekocht.

Maar ook in Nederland of elders kan een Achelom knipwerk opduiken. Een conservatrice van het Brits Museum bezocht tien jaar terug, op vakantie, het Museum voor Antieke Kunst in Lissabon. Daar zag zij een kunstwerkje, dat erg veel weg had van het knipsel St. Antonius in haar eigen museum. Daarom dacht ze dat dit ook wel uit Portugal zou stammen. Op onze navraag bij de conservator van het museum in Lissabon kregen we een foto van een knipsel, gemonteerd in een zilveren houder, het stelt de aankondiging door de engel Gabriel aan Maria voor (afb. 5a).

Het knipsel was afkomstig van een kunstverzamelaar, maar de eerdere herkomst is onbekend; het is ongetwijfeld van dezelfde maker.

Ons verhaal over Joannes van Achelom heeft dit jaar een plaats gekregen in het vooraanstaande tijdschrift voor kunstgeschiedenis, Oud Holland. Heel eervol. We hopen maar dat dit bijdraagt aan een grotere waardering voor de knipkunst onder kunsthistorici. Hun erkenning van ons ambacht, de papierknipkunst, is heel welkom, ook al gaat de technische verfijning van Joannes van Achelom ons begrip en kunnen ver te boven.

Joke en Jan Peter Verhave