Onze wereld zit vol met symbolen. We hebben er behoefte aan om orde te scheppen door beeldtaal. Een beeld staat ergens voor en we begrijpen het in een oogopslag.
Als verliefden een brief eindigen met ♥♥♥ dan weet iedereen wat dat betekent. En een † achter iemands naam is ook duidelijk. Als antwoord op de vraag “hoe gaat het?” kun je terugmailen ☺. De computer zit vol met beelden, icons. Dat woord is afgeleid van ikoon, het beeld van een heilige dat de Oosterse Christenen gebruiken in hun huizen en kerken. Kerk en religie zijn vol van symbolen, maar velen van ons leven daar niet meer mee. Zo verdwijnen ook allerlei godsdienstige symbolen uit ons collectief geheugen. Weet u bijvoorbeeld nog wat de combinatie van kruis, hart en anker betekent? (afb. 1. Antwoord elders)
Ook op straat vragen symbolen onze aandacht. Zo zijn verkeersborden allemaal beelden met een betekenis. Soms is zo’n beeld zo traditioneel, dat het door de tijd helemaal is ingehaald. Denk maar aan het waarschuwingsbord voor een spoorwegovergang: een ouderwetse stoomlocomotief.
Een figuur, die we in moderne afbeeldingen en krantenadvertenties weinig meer zien, is de hoorn van overvloed, het symbool van zegen en rijkdom. Het begrip komt uit de Griekse mythologie: een geit zoogde de oppergod Zeus en zo schonk de hoorn alles wat een mens zich begeerde. Het Latijnse woord cornucopia is samengesteld uit cornu (hoorn) en copia (voorraad). In de knipsels zien we meestal bloeiende planten uit de hoorn komen (afb. 2). In Geknipt! kunt u verschillende voorbeelden vinden (afbeeldingen 38, 89, 72, 73, 179). Bloemschikkers maken nog wel eens gebruik van een cornucopia bij een oogstfeest; er komt dan allerlei fruit uit rollen. Overigens doet het schoenzetten bij Sinterklaas ook aan een vruchtbare oogst denken!
De Nederlandse Leeuw is natuurlijk wel bekend (afb. 3). Weet u waarom hij zeven pijlen in zijn ene poot draagt?
De dood wordt vaak verhuld in symbolen (afb. 4). Wij zien vijf beelden van de dood in afb. 4, u ook? ook spreuken (zie Geknipt! afb. 45, 234). Een hele aardige uitspraak kwamen we tegen in de tentoonstelling over Erasmus in Rotterdam. Hij zei: “Homo bulla”, wat zoveel betekent als “de mens is een zeepbel”. Dat symbool komt ook in Geknipt! voor (waar?).
Bij huwelijken wordt vaak met rijst gestrooid (vruchtbaarheid), maar dat kan voor stadhuisbodes bezwaarlijk worden. Als alternatief wordt tegenwoordig vaak bellen geblazen naar het bruidspaar, maar daaruit blijkt dat we de oorspronkelijke betekenis helemaal kwijt zijn!
Allerlei al of niet gevleugelde figuren zijn in de kunst rijk vertegenwoordigd. Wij zijn al gauw geneigd om ze allemaal engelen te noemen, maar er is een grote verscheidenheid. Als u de tentoonstellingen over engelen in het Catharijne Convent, Utrecht of in het Iconenmuseum, Kampen hebt bekeken, weet u nu vast wel dat er in de Bijbel cherubijnen en serafijnen genoemd worden die Gods lof bezingen, ook gewone en aartsengelen (kent u er een paar bij naam?). Er staat vaak niet bij of ze vleugels hadden en de betekenis van het woord engel, angelos, is gewoon boodschapper (denk maar aan het woord evangelie: eu (goed) angelium (boodschap). Maar hemelse boodschappers waren er ook in andere godsdiensten, gevleugelde dieren, mannen (Hermes, Mercurius) of vrouwen (Nikè, Victoria) en kinderen (Eros of Amor). Kunstenaars hebben alles een beetje door elkaar gemengd. Daarom nog eens een paar mythologische figuren op een rij, die géén engelen waren:
Het Fortuin, een menselijk wezen in de wind, balancerend op een bol, meestal de aarde. U voelt de betekenis vast goed aan, je staat niet stabiel, je bent lang niet altijd fortuinlijk (zeker niet in deze tijd!). In Geknipt! staat een mooi knipsel op afbeelding 76.
Genieën zijn in onze tijd knappe koppen, maar vroeger stelden de goede en de kwade genius de ziel van de mens voor. We zien ze in de (knip-)kunst vaak afgebeeld als dragers van een tekstband of baldakijn (Geknipt! afb. 28, 84, 86, 110).
Famen hebben een toeter, waarmee ze de goede naam en faam van iemand rondbazuinen (Geknipt! afb. 44, 81, 89, 90).
U moet afb. 5 eens goed bekijken (gekleurde afb. 91 uit Geknipt!). Jan de Prentenknipper was een eenvoudig man, maar in zijn knipsels verwerkte hij tal van symbolen. Van boven naar beneden zien we in de hoek het fortuin. Onder de boog de haan (waakzaamheid, vruchtbaarheid, ook het verraad van Petrus); de zeis en een schedel met botten (de dood); dobbelstenen (het lot); een lam (“Zie het Lam Gods”). Daaronder een bepakte ezel een olifant en een zwaan: daarvan ontgaat ons de betekenis. Mogelijk is de olifant een beeld van Christus die met zijn voeten de duivel vertrapt en staat de ezel voor deemoed, geduld en eenvoud. De ezel en de olifant werden pas later in Amerika symbool voor de Democraten en de Republikeinen. De zwaan staat voor zuiverheid.
Dan de leeuw met de hoorn van overvloed. In de cirkel twee bijbelse verhalen: David met harp en strijkinstrument, en Jona onder de wonderboom, in afwachting van de verwoesting van Ninevé met man en muis.
In ’t midden “het alziend oog” in een driehoek: God drie-een. Daaronder een zandloper met gevleugelde wezens (de tijd vliegt) en een weegschaal (het recht). Dan een kroon op twee brandende harten die met pijlen zijn doorboord (de liefde), het anker van de hoop en de duif (liefde, vrede, Geest), geflankeerd met gevleugelde famen. Tenslotte her en der cirkels, die in vieren zijn verdeeld. Misschien duiden die op de vier evangelisten, of het was het oude zonnerad dat boze geesten weert.
Men wat kennis van symbolen kunnen we de betekenis van (knip-)kunst beter begrijpen, maar het is ook vaak zo dat bepaalde vormen door kunstenaars worden toegepast, zonder dat ze de betekenis begrijpen of in een tijd dat de betekenis van een symbool verloren is gegaan en alleen wordt toegepast vanwege de sierlijke vorm.
Joke en Jan Peter Verhave
Antwoorden Symbolen in silhouet
- Geloof, hoop en liefde
- De zeven provincies van de Republiek der Verenigde Nederlanden
- De zeis, doodshoofd, zandloper, treurwilg en het hondje dat de wacht houdt bij het graf van zijn baas
- Afbeelding 95
- Gabriël, Michael, Uriël, Rafael