Verlucht met silhouetten, geknipt door H.D.Voss

Op tweede Kerstdag 1637 zou te Amsterdam de nieuwe schouwburg geopend worden. Joost van den Vondel was uitgenodigd voor de plechtige inwijding een gelegenheidsspel te schrijven. Hij koos zijn stof uit de geschiedenis van de stad. Is het een wonder dat hij tegelijk ook aan de sfeer en de geest van het Kerstfeest een ruime plaats wilde verlenen?
De dichter heeft de verovering van Amsterdam op Kerstmis laten plaatsvinden. Daardoor heeft hij het accent even zwaar op de ‘benaeude veste’ als op de nacht ‘schoner dan de dagen’ gelegd.
Vondel’s Gysbreght van Aemstel, al meer dan drie eeuwen rond Kerstmis en Nieuwjaar in de schouwburg van onze hoofdstad ten tonele gebracht, is een Amsterdams spel bij uitstek en tevens een Kerstspel bij uitnemendheid geworden. De moeite waard hier eens aandacht te vragen voor enige geknipte taferelen uit Vondel’s drama. Voor degenen, die de illustraties en citaten in hun verband willen zien en lezen, wijzen de getallen onder de aanhalingen aan, welke verzen uit het treurspel door de silhouettist werden gekozen.

Gysbreght
Het hemelsche gerecht heeft zich ten langen leste
ontferremt over my, en mijn benaeude veste,
Is arme burgery; en, op mijn voix gebedt
En dagelijx geschrey, de bange stad ontzet.

De vyant, zonder dat wy uitkomst durfden hoopen,
Is, zonder slagh of stoot, van zelf het velt verloopen.
Mijn broeder jaeght hem na, zy neemen vast de wijck.
En vlughten haestigh langs den Haerelernmer dijck.(1-8)

Willebord (tot de vijandelijke hoofdlieden)
De tweedraght is een pest. die allen staet te schroomen.
Gedenckt dat u de stadt, die ‘t rieckt, op ‘t lijf zal koomen.
Wat middel is ‘er, om den Aemstel ‘t hooft te bien,
Nu elck, wantrouwigh, d’een naer d’ander om moet zien?
Gy zijt, eer’ iemant gist, geslagen of gevangen.
Wanneer de herder dwaelt, wat padt, wat rechte gangen
Kan d’arme kudde gaen? Dus maeckt een kort besluit;
Verdraegh het scheel, of schort den krijgh, en seheit’er uit.(265-272)

Willebord
lek merckte dat mijn raet niet weinigh hier vermoght.
Men nam mijn woorden in, zij kregen achterdocht. (275-276)

Gysbrecht
Gy hebt de stadt, en my geen’ kleinen dienst gedaan;
Een deught, die nimmer zal uit mijn gedachten gaen.
Gedenck my in ‘t gebedt voor uw altaer ten goede.

Willebord
De lieve Jesus neeme u eeuwigh in zijn hoede. (283-286)

Gysbreght
Wat vogel brengtge dus geknevelt, en gevleugelt?

Arent
Het is een uit de vlught van ‘t vlughtige geveugelt,
Gegrepen buiten dijx; daer stack hy in het slick.
Hoe heeft hy! ‘t aengezicht ziet doots en bleeck van schrick. (299-302)

Vosmeer
Gy ziet, hoe daer een schip het zeepaert leght vol rijs,
Het welck men door de vlught verzuimt heeft en vergeeten. (378-379)

Gysbreght
‘k Ontfang u in mijn’ dienst, en zal u wel betitelen.
Ga, help terstont het rijs en ‘t zeepaert binnen haelen. (407-408)

Vosmeer (tot Egmont)
De burgery heeft zelf het zeepaert ingehaelt,
Met zongen en triomf, als die van Troje deden.
lek stuurde en bid het roer: maer ‘t oorloghsvolk, beneden
In ‘t schip, liep groot gevaer, de bodem slorpte t nat,
Door ‘t stooten van een’ paal, waer door een yeder zat
In ‘t water tot de knie, en vreesde te versticken.

Het ongemack was groot, noch durfde niemant kicken:
Doch ‘t leek geraeckte dicht, en stopte wonderbaer
Van zelf: toen broght de hoest ons weder in gevaer;
Vermits men ‘t schor geluit bescheidelijck kon boren.
Hadt Godt niet zelf verdooft des Arnsterdammers ooren,
Wy waren van ons stem en eige keel verraên. (618-629)

Peter
De vyant is in stadt.
Het is met Amsterdam en zijne hooge wallen
Gedaen: zy is de wraeck in ‘t ent te buit gevallen.
De gruwelijcke reus heeft eene poort vermant.
Het zeepaert lost zijn vracht, en Vosmeer sticht den brant,
In ‘t barnen van ‘t gevecht, met schimpen en braveeren.

De wachters vechten flaeu, en zien hen niet te keeren
Het leger treckt vast in met duizenden, een maght
Zoo groot als Waterlant noch oit te velde braght,
En Kennemer, en Vries, en Zeen en Hollant t’zaemen,
Met allen die, op ons gebeten, herwaert quamen,
De Kerstnacht heeft gedient tot dit verraeders werck. (832-843)

Gozewijn
Wy bidden u, sta op, gy doet ons ongelijck,
Dat gy ter aerde knielt voor sterfelijcke mnenschen.
Hoe zou ick schooner doot na’et lange leven wenschen,
Dan hier voor martelaer, op deze heilge steê,
Te offeren mijn bloot, in t vierighst van mijn beê,
Op ‘t allerhooghste feest van Godts geboortenisse! (1058-1063)

Arent
Dies Gysbreght liet gebiên, men zou in vaerdigheit
De bruggen, daer de stadt zich recht in ‘t midden scheit,
Verbranden, en vooral den Middeldam bezetten;
Om ‘s vyants overkomst, waer ‘t mooghtijck, te beletten,
En dat men d’oude zy moght vrijen voor gevaer,
Schoon of het krijgsvolck van de nieuwe meester waer. (1097-1102)

Arent
De kaerssen op ’t altaer
Zijn zommigen gebluscht, en zommigen die blaecken.
De kerreckschenners woên, en passen wat te raecken,
En vechten om den buit, en plondren ‘t al, oock zelf
Het Marianum, dat te proack hing aen ‘t gewelf,
Wort afgeruckt, men zet in ‘t glibbrigh bloet zijn stappen.
Men torst’er keicken uit, kassuiffelen, en kappen.
Die stijlstaen van gesteente, en parlen en root goot,
Om ‘t heerelijckst, als ‘t plagh, wanneer men hooghtijt houdt,
En koor-en outerkleên de Kerstnacht lagh in stucken. (1166-1175)

Gysbreght
Men voert den stormbock aen: men gaet de ladders rechten,
En klimt, met d’eene hant ten gevel uitgesstreckt,
In d’ander met den schilt, die hals en hooft bedeckt
Voor eene hagelhuy van steenen, hout en pijlen. (1318-1321)

Wy stelden flux in ‘t werek de dissels, en de bijlen,
En hieuwen In het ront in stucken alle stijlen,
En stieten spits en al ‘t gevaert van boven al;
Het welck een’ slagh en roock de merreckt over gaf,
En maeckte een vreeslijck toch in zoo veel ysre koppen. (1345-1349)

Gysbreght
Daer klom ick op een’ boom, nu dor en zonder lover,
En luisterde hoe ‘t met Godts klooster voort verging.
My docht dat ick ‘t misbaer met bey mijn ooren ving,
En zagh, toen ick een poos verbaest had zitten proncken,

Een’ dicken roock en smoock, en na den roock de voncken.
Ick hoorde paerdevolck, dat langs de Doelebrugh
Quam trapp naer ons toe, mijn voeten werden vlugh,
Men had, ó groot verzuim, dees brugh niet afgesmeeten. (1374-1381)

Vooren
Myn heer, uw ongeluck is ons van harte leet.
Wy staen voor deze graft tot storremen gereet.
‘T Waer tijt en meer dan tijt, dat gy u kort beraede,
En gaeft het huis voort op, met hope van genade,
En schutte d’ongena, ick eisch ‘tin ‘s granen naem,
Door veltheer Egmonts last.

Gysbreght
Gy eischt dat ick ‘t my schaem.
lek schey ‘er zs niet af, als met mijn eigen leven,
En eer ick sterref zal noch menigh met my sneven. (1551-1558)

Peter
Een vrouw gedijt tot last: zy weet niet uit te rechten.
Badeloch
Bestel me slechts een zwaert, ick ben bereit te vechten,
Te sterven aen de zy van mijnen vromen man.

Gysbreght
Gy hebt een vrouwenhart.

Badeloch
Neem eens de proef daer van
Heldinnen stonden eer als onbeweeghde posten.
De faem van vrouwen roemt, die stadt en volck verlosten. (1721-1726)

Rafaël
0 Gysbreght, zet getroost uw schouders onder ’t kruis
U opgeleit van Godt, ‘t is al vergeefs dit huis
Verdaedight: hadden wy ‘t in ons behoed genomen,
Het waer met Amsterdam zoo verre noit gekomen:
Dus wederstreef niet meer uw trouwe gemaelin
Verlaet nw wettigh erf, en quel u nergens in.
Al leght de stadt verwoest, en wil daer niet van yzen:
zy zal met grooter glans uit asch en stof verrijzen:
Want d’opperste beleit zijn zaecken wonderbaer. (1823-1831)

Uit: ‘Libelle Kerstboek’, jaartal onbekend. Het Museum van Knipkunst in Westerbork ontving dit tijdschrift van mevrouw J. Nijlunsing in Westerbork.