Koning Willem III
In het vorige nummer van de Knip-Pers stond het portret van koning-stadhouder Willem III afgebeeld. Dat is voor een deel geknipt of gesneden: de versieringen om het portret en de bef. De maker heeft een prent naar een schilderij van Godfried Kneller als uitgangspunt gebruikt. Zie maar eens hoe hij een eigen invulling heeft gegeven aan het portret. Knipsel en prent zijn beide bewaard, dus het was makkelijk om de overeenkomst te ontdekken.
Filips V
Ooit kreeg ik een afbeelding van het portret van koning Filips V van Spanje opgestuurd; ik was het bijna vergeten. Tot mijn verrassing is dat portret op dezelfde manier met uitbundig snijwerk versierd, inclusief de pruik, de bef en de ketting van de orde van het Gulden Vlies en het Spaanse wapen met in het midden de Bourbonse lelies (valt weg op de foto). Ik heb de eigenaar opgezocht, kreeg het stuk van 41 x 34 cm in handen en kon het tegen het licht houden. Ongelofelijk, wat knap! Ook hier was een gedrukte prent, in dit geval van de prentmaker Cornelis Huyberts, het voorbeeld van de kunstenaar die met een zilverstift de afbeelding op perkament had nagetekend en met een mes versierd.
Waarschijnlijk was de kunstenaar Arien Henrix, ruiter in het garnizoen van de graaf van Nassau te Bergen op Zoom, die beide koningsportretten heeft gemaakt. Hij heeft bedacht de kanten beffen uit te werken en bij Filips V ook de pruik en het gezicht. Het is subliem werk en de naam van de maker staat erin: A. Henrix. Filips V was geen afstammeling van de Spaanse Filips II, maar een telg uit het Franse Huis van Bourbon. De lijn van de Spaanse Habsburgers was uitgestorven en daarom maakten zowel Filips V als aartshertog Karel uit de Oostenrijkse lijn Habsburgers aanspraak op de Spaanse troon. Het gevolg was een hevige oorlog, de Spaanse Successieoorlog, die in 1713 bij de Vrede van Utrecht, ten gunste van Filips V zou worden beslist.
Van aartshertog Karel bezit het Rijksprentenkabinet een uit perkament gesneden ruiterportret. Ook in dit snijwerk is het wapen van Spanje opgenomen, maar nu met een schild van de Habsburgers in het midden en, vooruitlopend op de uitslag van de strijd, had hij zich de naam Carolus Tertius Rex (koning Karel III) van Spanje aangemeten. Zover is het dus niet gekomen. Hij werd later wel als Karel IV keizer van Oostenrijk. Ook dit ruiterportret is mogelijk door een Nederlandse kunstenaar gemaakt.
Joanna Koerten
Omdat de Republiek haar aandeel had in de oorlog, is het begrijpelijk dat van al die elkaar bevechtende royalties hier afbeeldingen circuleerden. Een van hen was stadhouder en koning van Engeland, Willem III. In Amsterdam knipte Joanna Koerten diens portret. Ook daaraan lag een prent ten grondslag, namelijk die van Jan Verkolje. Joanna heeft niet de prent verwerkt, zoals de kunstenaar hierboven.
Zij kon immers knippen als geen ander. Joanna heeft wel haar eigen stijl toegepast. De houding is hetzelfde (zie de twee vingers die naar de kroon wijzen), evenals de keten van de Engelse Orde van de Kouseband (‘Honi soit qui mal y pense’) met daaraan Sint-Joris en de draak. Alleen de scepter heeft ze Willem in de andere hand gegeven. Wanneer heeft Joanna dit portret geknipt? Willem werd in 1689 koning van Engeland en Jan Verkolje stierf in 1693. De vermenigvuldigde prent is op de markt gebleven en kan zo door Joanna gekocht zijn. Zij heeft een Latijns onderschrift geknipt, dat door een vriend, professor Petrus Francius is geschreven. In de onderste regel staat: gemaakt met de schaar (forfice).
Het onderschrift geeft geen aanwijzing dat Willem toen al was overleden (hij stierf in het voorjaar van 1702). Joanna moet het portret gemaakt hebben tussen 1689 en 1702; aanwijzingen voor een preciezere datering heb ik niet gevonden. Francius, die in 1704 overleed, heeft de totstandkoming van het portret ongetwijfeld meegemaakt. Dezelfde vragen passen ook bij Joanna’s portret van tsaar Peter. Hij bezocht haar in 1697 en vervolgens heeft zij Peters’ portret gemaakt. Waarschijnlijk ook naar een gravure, die ik tot nu toe niet gevonden heb. Ook voor dit portret heeft Francius een Latijnse tekst geschreven, waarin de schaar wordt genoemd. Zij moet er dus al vóór 1704 mee bezig zijn geweest. De vorst is het knipwerk in 1718, drie jaar na Joanna’s overlijden, komen bekijken; gekocht heeft hij het niet. Zo is het in Nederlands bezit gebleven.
Francius schreef nog een Latijnse tekst voor Joanna Koerten. Onder het geknipte portret van keurvorst Frederik III van Brandenburg eindigt Francius met ‘Factus JOANNAE forfice COURTENIAE’ (is gemaakt door Joanna Courten met de schaar). Voor dit knipsel geldt eenzelfde datering als voor het portret van de tsaar. Frederik was een kleinzoon van stadhouder Frederik Hendrik en mocht zich daarom prins van Oranje noemen. Het heeft er zelfs even op geleken dat hij, na het overlijden van de kinderloze Willem III stadhouder in de Republiek zou worden. In januari 1701 had Frederik zichzelf al tot koning van Pruisen gekroond. Het koninklijk echtpaar is op 26 juli 1702 op bezoek geweest in Amsterdam en ze hebben daar waarschijnlijk Joanna Koerten bezocht. Ook dit portret werd niet verkocht en bleef in Joanna’s bezit (en later in dezelfde collectie als dat van tsaar Peter). Zo was het goed om al dat blauwe bloed eens langs te zien komen, wel verwarrend al die namen, maar toch genieten van hun pracht en praal.
Door Jan Peter Verhave
Met dank aan Ronald Reinke van Museumslandschaft Hessen Kassel, Schloß Wilhelmshöhe; Acanthus Antiquariaat, Utrecht; Rijksmuseum, Amsterdam; Koninklijk Oudheidkundig Genootschap, Amsterdam.