Een jong meisje, dat een zwangerschap krijgt aangezegd. Een jongetje dat een beslissende rol in de geschiedenis gaat spelen. Een man, die volgelingen krijgt, welke op hun beurt de stoot geven voor een wereldwijde religie. In die nieuwe godsdienst wordt de moeder van de Heer als een bijzondere vrouw gezien, maar zonder dat de christenen kerstfeest vieren.

Pas na ruim 300 jaar blaast men een heidens feest nieuw leven in, door de geboorte van de Heer te gaan gedenken. En Maria krijgt daarin haar opvallende rol toegespeeld. Naarmate de kerk ouder wordt, stapelen de tradities en de dogma’s over Maria zich op. In verschillende stromingen van de christenheid wordt zij op allerlei manieren geacht of vereerd. Plaats en tijd hebben hun invloed op de beleving van haar betekenis voor het godsdienstig leven. Afbeeldingen van Maria zijn daarbij behulpzaam. We laten enkele geknipte Maria’s zien, die een heel verschillende beleving verraden.

afb. 1, Pieter van Haaren, viertal episoden van het geboorteverhaal, geknipt door,1805, 58 x 70 cm, Nederlands Openluchtmuseum.

Afbeelding 1 geeft een viertal episoden weer van het geboorteverhaal: de aanzegging door de engel, het bezoek van de herders, de voorzeggingen van Simeon en Anna in de tempel, de vlucht naar Egypte. Maker is Pieter van Haaren (1805), zonder twijfel protestant, maar over wie verder niets bekend is. De figuren zijn als gewone Hollandse mensen afgebeeld en dienen als illustratie van de evangelie verhalen. Het knipsel is in 1988 uit de Lever collectie aangekocht door het Nederlands Openluchtmuseum.

afb. 2, Gertrud Januszewski, Maria als koningin des hemels, 36 x 29,5cm, particulier bezit.

Het tweede knipsel kochten wij in Noord-Brabant; Gertrud Januszewski is de knipster, geboren in 1911 te Berlijn en lekezuster in Limburg (29,5 x 36 cm). Zij vertegenwoordigt met haar knipsels het rijke roomse leven en de verering van Maria als koningin des hemels. Die naoorlogse kinderen van de prent zijn de ouders van nú; hun kinderen hebben andere beelden bij de “Regina coelis” en de Heilige Vader…

afb. 3, anoniem, ‘Für Elisabeth von Gertraud gemacht. Weihnacht 1954’, 27 x 25cm, particulier bezit.

Kort geleden kochten we voor een paar gulden in een Nijmeegse uitdragerij het knipsel, afgebeeld als nummer 3. Het leek ons gemaakt door een zuidelijke Nederlander, maar toen we het uit de lijst haalden, vonden we op de achterkant “Für Elisabeth von Gertraud gemacht. Weihnacht 1954. Aandoenlijk eenvoudig, zowel wat techniek als vormgeving betreft (25 x 27 cm), maar minder tijdgebonden dan het knipsel van Gertrud. Het ademt de primitieve, intieme sfeer van de geboorte onder een goed gesternte. Zou de maakster ooit nog te achterhalen zijn?

afb. 4, Joke Verhave, Openbaring van Johannes, in het Maria-jaar 1988 geknipt, 15 x 10,5 cm

Tenslotte probeerden wijzelf in het Maria-jaar 1988 de openbaring van de apostel Johannes over een zwangere vrouw opnieuw vorm te geven (10,5 x 15 cm). Dit visioen is in de kerkelijke kunstgeschiedenis altijd in verband gebracht met de moeder des Heren, getooid met een kroon van 12 sterren en omgeven door zon en maan: op nieuw de koningin des hemels. Maar in het verhaal is ze allerminst koninklijk, wordt bedreigd door beestachtigheden en verscheurd door angst en barenswee. De tekst begint met een E: “En de Draak stond voor de Vrouw die zou baren, om zodra zij gebaard had, haar kind te verslinden”. Onze Kerstgedachten zijn vaak zoet en vredig, op het drakerige af. Wee de zwangere vrouwen van Afrika, die op alle dag lopen en net als Maria door de militaire machten voortgedreven worden in onherbergzame streken. Idee voor een kerstknipsel?

Joke en Jan Peter Verhave