Knippend hart, Knip-Pers 2004-2

In de Hartweek is ons het bekende rode symbool weer onder de neus geduwd. Het hart als bloedpompende spier. Maar diep in ons hart weten we dat ons kloppende hart verband houdt met onze gevoelens. Hartelijk, hartenwens, gebroken hart, hartverscheurend, onze taal zit er vol mee. Ook in de bijbel vinden we uitspraken, die gezegden geworden zijn ‘waar uw schat is, daar zal ook uw hart zijn’, ‘Maria bewaarde al deze dingen in haar hart’. In de katholieke traditie had het ‘Heilig Hart van Jesus’ een diepe betekenis en het komt vaak voor in de (volks)kunst. Bij protestanten had het hart niet die religieuze betekenis en werd het meer als symbool van liefde gebruikt (koek- of borstplaat vormen, houtsnijwerk en andere vormen van volkskunst).

De aanleiding voor dit artikeltje is de tentoonstelling ‘Het hart: een teken van leven’, die vanaf 26 juni 2004 in het Teylers museum in Haarlem te bekijken is. Daarin wordt het hart in allerlei kunstuitingen getoond en zowaar maken ook vier knipsels van het Nederlands Openluchtmuseum Arnhem deel uit van de tentoonstelling.

En wel: Een huwelijksknipsel voor J. Drost en C.E. Hesterman uit 1831, gemaakt door A.W. Drost (zoon of dochter?) in een weelderig, ietwat onevenwichtige stijI.

afb. 1, A.W.. Drost, huwelijksknipsel,1831, 23 x 18 cm

Gekroond hart met initialen IVA en GRB uit 1805, waarin een (bruids)paar aan weerszijden van een hartje met pijlen elkaar de hand wil reiken. Boven het grote hart een ketting in hartvorm, met twee bazuinengeltjes, trekkebekkende duiven en een fenixvogel die haar jongen uit haar borst voedt: allemaal symbolen van de liefde.

afb. 2, anoniem, huwelijksknipsel, 1905, 15 x 17 cm

‘De ladder Jacobs’ met eronder en erboven een hart met duifjes; gemaakt door Johannis Jongejan in 1792. De functie van die harten is versierend en heeft niets te maken met het afgebeelde verhaal. Onopvallend in een van de harten: een keeshond, symbool van de Patriotten!

(afb. 3, Johannis Jongejan, De ladder Jacobs, 1792,  32 x 22 cm

En een huwelijksknipsel ‘Stuk des Verbonds’ door Jan de Prentenknipper, omstreeks 1850. Toen we naar aanleiding hiervan ons beeldarchief nog eens doorzochten op geknipte harten, bleek de oogst tegen te vallen. Eigenlijk heeft men in de knipgeschiedenis niet zo erg veel van dit symbool gebruik gemaakt. Vaak waren het eenvoudige vormen toegepast door minder ervaren knippers en daardoor weten we meestal ook weinig of niets over de makers (ook de afmetingen zijn ons niet altijd bekend).

Heel curieus is een gekroond hart voor GB uit 1799, met bazuinengelen en meerminnen.

afb. 4, anoniem, 1799

We kennen een hartje dat in 1808 is gemaakt voor een verjaardag van W.L. Er zijn een heer achter zijn schrijftafel en een dame bij de theetafel in verwerkt; deze afbeeldingen lijken door een meer bedreven knipper in het hart te zijn aangebracht.

afb. 5, anoniem, verjaarsknipsel, 1808

Rond 1850 heeft Jan de Prentenknipper in Zeeland heel veel kerkboekprentjes met harten gemaakt, en daarin passende teksten: ‘God zij met ons’, ‘De tyd is snel’, ‘Doet regt’, ‘De Tyd’, ‘Zoekt het goede’. Meestal zijn de harten doorstoken met pijlen en altijd omgeven door symbolen van tijd (zandloper), hoop (anker), weegschaal (recht), ooievaar (goede tijding) en (bazuin)engelen

afb. 6, Jan de Prentenknipper, 10 x 7 cm

In de kop van Noord-Holland was Arie Tergant actief als broodknipper (omstreeks 1840). Namen of spreuken ‘Uit Achting en Vriendschap’ verwerkte hij met sierlijke krullen in een hart. Een blauw papiertje erachter benadrukte de vorm.

afb 7, Arie Tergant

Soms is het hart alleen maar gebruikt als een symmetrische omlijsting van takken en vogels of landelijke tafereeltjes

afb. 8, anoniem

afb. 9, anoniem, 17 x 16 cm

Het meest verwachten we harten in knipsels die iets met de liefde te maken hebben. In grotere stukken van Jan de Prentenknipper staat het hart inderdaad centraal, vaak met daarin de passende tekst ‘Daar liefde woond, dat God daar den zegen toond’ of ‘Dat God tesame voegd, scheyd geen mensch’. Soms zien we twee brandende harten op het altaar der liefde. Ook gebruikte hij de hartvorm om de klant ruimte te geven in de prent een eigen gedicht of zegenwens te schrijven

afb. 10, Jan de Prentenknipper, 1860, 43 x 35 cm

Van Wildervank stamt een huwelijksgedenkstuk uit 1828, waarin twee harten ineengestrengeld zijn, voor GHB en ALB en de wens ‘God kroon uwe dagen’.

afb. 11, anoniem, 1828

In Nederland en Duitsland kennen we de hartenbrief: een knipsel dat in zessen of achten is gevouwen en opgevouwen een hartvorm heeft. Daarin werden meestal hartenwensen geschreven. De jongeman gaf het aan een meisje als een liefdesaanzoek. In een hart uit 1848 geeft een aanbidder A.S. zijn hart(enbrief) aan een jongejuffer; maar haar initialen zijn niet ingevuld. Zou ze zijn liefde hebben afgewezen of kon ze zijn gevoel voor symboliek niet navoelen?

afb. 12, anoniem, 1848

Het gebruik van het hart als symbool in de knipkunst begon dus in de 18de eeuw. Harten waren weliswaar geknipt om een genegenheid uit te drukken, onder meer voor bruidsparen, maar ook voor allerlei andere relaties en we zagen dat het van Groningen tot Zeeland gebruikt werd. We stellen tegelijk ook vast dat in de meeste Nederlandse huwelijks(gedenk)-stukken helemaal geen hartensymboliek voorkomt.

Onze huidige generatie knippers heeft de hartvorm wél meer gebruikt. Het is immers zo’n makkelijke vorm voor beginners. Wiecher Lever ried aan om voor een huwelijk of geboorte een hart in het knipsel te verwerken: zo romantisch! Voor Jantje III was het een dankbaar versierend motief (zie omslag Knip-Pers 2004-1). En Elly Stroucken schrijft in haar boek ‘Papier knippen van hart tot hartewens’ dat zij het knippen van een hart met zwaantjes van ons bestuurslid Marianne Zwaan heeft geleerd. Laten we ook niet vergeten dat To van Waning in het logo van onze vereniging een hart heeft verwerkt!

Joke en Jan Peter Verhave