Met plezier stellen wij onze lezers drs. Tanja Simons voor. Zij vond een knipseltje en vroeg ons
om informatie. Dat heeft het onderstaand artikel opgeleverd. Tanja doet promotieonderzoek naar het taalgebruik in particuliere brieven uit de achttiende eeuw. Een rijke bron van brieven bevindt zich in de Engelse collectie Sailing Letters, in Kew, Londen. In de achttiende eeuw zijn Engeland en Nederland nogal eens in oorlog geweest en daarbij zijn Nederlandse schepen veroverd. De gekaapte inventaris is naar Engeland overgebracht als oorlogsbuit. Een onderdeel daarvan waren de scheepspapieren en de brieven die het scheepsvolk kreeg van huis. In een van de journalen vond Tanja het knipseltje, waarover onderstaand verhaal gaat. Zij publiceerde het in de nieuwsbrief van het studie project ‘Brieven als Buit’ van de afdeling  Geesteswetenschappen van de Universiteit Leiden en ze vond het leuk als het ook in de Knip-Pers zou worden afgedrukt. Tanja, bedankt en succes met je studie.

Een gekaapt knipsel
Te midden van de vele brieven en scheepspapieren in The National Archives duiken soms verrassende andere objecten op. Zo kwam bij het doorbladeren van een scheepsjournaal
een goed geconserveerd papierknipsel tevoorschijn met de prominente initialen CDC. Hoe is het daar gekomen en voor wie was dit kunstige knipsel bestemd?
Een oude bekende die deze initialen heeft, is de zeeman Christiaan de Cerff (1748), gehuwd met Hendrikje ten Broek
(1754). Dit echtpaar was uit brieven al bekend en Hendrikje schreef een nieuwjaarswens op rijm voor haar verre Christiaan. Inmiddels zijn alle brieven die Hendrikje in 1779 aan Christiaan schreef, in boekvorm verschenen. Het paar was in 1778 te Amsterdam getrouwd en een jaar later vertrok Christiaan als derde stuurman voor de VOC naar de Oost met het schip de Batavia. Het was overigens niet Christiaans eerste reis. Al op zijn negentiende (in 1767) monsterde hij aan als zeilmaker en de jaren daarna maakte hij gestaag carrière binnen de VOC. In 1776 was hij derde stuurman op het schip Het Zeepaard en in die functie was hij verantwoordelijk voor het bijhouden van het scheepsjournaal.

CDC: Christiaan de Cerff?

Het is in het scheepsjournaal van Het Zeepaard dat wij het papierknipsel hebben aangetroffen.
Wijst dat niet in de richting van Christiaan de Cerff? Hij had als enige van de bemanning van Het Zeepaard de initialen CDC. Wanneer we het knipsel nader bekijken, zijn er nog meer  aanwijzingen. De overige afgebeelde letters in het knipsel passen perfect in het plaatje: linksonder staat AMS (voor Amsterdam) en rechtsonder TB (dit zou kunnen staan voor: Ten Broek, Hendrikjes achternaam of misschien voor: Tot Batavia, de eindbestemming van de reis). De volgorde van de letters AMS is weliswaar niet helemaal correct en de B staat in  spiegelschrift, tenzij we ervan uitgaan dat de knipster of knipper bij deze lettercombinaties
per ongeluk aan de achterzijde van het knipsel heeft gewerkt (maar dat levert dan weer een S in spiegelschrift op). Mocht dat het geval zijn dan blijft AMS voor Amsterdam staan en BT zou nog steeds kunnen verwijzen naar de plaats Batavia, maar eventueel ook naar de Batavia, de naam van het schip waarmee Christiaan de Cerff uiteindelijk in Engelse handen viel. Hoe het ook zij,
papierknippen was – en is – een hele kunst en zelfs ervaren knippers vergissen zich nog wel
eens.

Knipkunst

De papierknipkunst was destijds een populair tijdverdrijf voor veel mensen. In de zeventiende
eeuw (1686) is zelfs een boekje verschenen dat zich richt tot ‘Hollandsche jufferen’, waaruit
geleerd kan worden hoe men uit wit papier allerlei figuren (mensen, kerken, molens, bloemen,
vogels, vissen, etc.) kan knippen of snijden. Het boekje geeft voorbeelden, behandelt de techniek en beschrijft welk materiaal het best gebruikt kan worden. En het was trouwens
niet alleen volkskunst: zo maakte de veelzijdige kunstenares en humaniste
Anna Maria van Schurman (1607-1678) al vanaf haar zevende bijzonder fijn knipwerk.

Geknipt uit liefde?

Zo af en toe houdt een vondst iets raadselachtigs. Dat geldt in meer of mindere mate ook voor dit knipsel. We kunnen er immers niet helemaal zeker van zijn dat Hendrikje dit knipsel gemaakt heeft. Wel kunnen we er aardig zeker van zijn dat het in Christiaans bezit was, ten minste, tot zijn schip gekaapt werd. In een van haar brieven heeft Hendrikje het over een Sinterklaasgeschenk dat zij meestuurt. Mogelijk was dit knipseltje haar cadeau voor
Christiaan en wat is er nu mooier dan ons in te beelden dat zij dit knipsel met veel liefde voor
Christiaan gefabriceerd heeft, inclusief de kleine vergissingen? Mocht het zo gegaan zijn, dan
hopen we voor haar dat hij dit lieve gebaar kon waarderen.

Aan de thee in de 18e eeuw Foto: Joke en Jan Peter Verhave

Ook in later tijden vinden we kunstenaars die prenten knipten. Voorbeelden zijn de schrijver Hans Christiaan Andersen (1805-1875) en de schilder en beeldhouwer Henri Matisse (1869-1954), die zich in de laatste tien jaar van zijn leven, gekluisterd aan een rolstoel, toelegde op papiers gouaches et découpés.

Het door ons gevonden knipsel, dat we voor dit moment maar even toeschrijven aan Hendrikje ten Broek, laat aan de bovenzijde een huiselijk tafereeltje zien: een man die aan tafel geniet van een kopje koffie of thee. Zijn ten hemel geheven handen zouden kunnen wijzen op een feestelijke stemming. Daaronder zien we zowel links als rechts een paartje: een vrouw met een waaier en een man met hoed en wandelstok. En helemaal onderaan vier mannen met hoed die als het ware de letters AMS en TB ondersteunen.
Dergelijke tafereeltjes komen vaker voor, zoals te zien is op de andere hierbij afgebeelde
soortgelijke knipsels met rokende mannetjes en thee schenkende vrouwtjes (met dank aan
Joke en Jan Peter Verhave).

Tanja Simons

Nog een eenvoudig 18e-eeuws papierknipsel. Foto: Joke en Jan Peter Verhave