Van oktober 2015 t/m januari 2016 is in het museum Willet Holthuysen in Amsterdam de expositie “Knipkunst-Ode aan een ambacht” gehouden. Het initiatief tot deze tentoonstelling is genomen door Joke en Jan Peter Verhave. Aanleiding was de 300ste sterfdag van knipster Joanna Koerten Blok (1650-1715) op 28 december 2015. Het Amsterdam Museum werd door hen benaderd en na enige tijd kwam het bericht dat zo’n tentoonstelling in Willet Holthuysen, onderdeel van dit museum, zou kunnen worden gehouden. Tijdens de voorbereidingen van de expositie (zie bv. de groslijst met mogelijke voorwerpen voor de expo) veranderde de invalshoek echter. Gekozen werd, door het museum is het verhaal, om de eigen collectie van het echtpaar Verhave in beeld te brengen met ook nog enige aandacht (zo blijkt uit het resultaat) voor Koerten. Dat resultaat behelst een presentatie in acht vitrines met daarbij een korte film over de Verhave collectie, het ontstaan daarvan en tonen ervan in hun woning. Op zich prima, de collectie van deze verzamelaars, onderzoekers en publicisten is de moeite van het bekijken meer dan waard, maar het exposeren ervan in een Amsterdams museum ligt nu niet zo voor de hand. Voor wie geïnteresseerd is in Koerten (en zij was toch echt de aanleiding) is dit echter een gemiste kans, vooral als wordt bedacht dat zo’n gelegenheid zich mogelijk niet zo snel meer zal voordoen, tenzij er nog wat onverwachts in het vat zit.
In acht vitrines wordt het knipwerk thematisch tentoongesteld, al is dat niet helemaal consequent gebeurd. Zo bevindt zich het portret van Galenes Abrahamsz. zich in de vitrine 1 met als thema “de kunst van het knippen” en niet in vitrine 2 (schaarminerve Koerten) 3 (geknipte portretten). Merkwaardiger is nog dat dit portret is het beschikbare tekstblad wordt gedateerd c.1700, terwijl dit kunstwerk (dat voor het eerst in het openbaar wordt getoond) toch echt linksonder 1692 is gedateerd. Een niet onbelangrijk gegeven (zie verder in dit nummer). De aandacht voor Koerten is wel erg bescheiden: drie werken uit de collectie De Flines (Peter de Grote, Frederik III van Brandenburg en de lierenman), het portret van Galenus Abrahamsz. en een gravure van Houbraken. En dat zonder verder ook maar enige, wat uitgebreidere, informatie over dit knippende Amsterdamse fenomeen.
Uitgaande van onze belangstelling voor Koerten vinden we de titel van deze tentoonstelling (“Knipkunst- Ode aan een ambacht”) ook verbazingwekkend. Er kan en zal natuurlijk uitgebreid gediscussieerd kunnen worden over definities van kunst en ambacht, maar als we de veronderstelling van Moffit Peacock volgen – en dat doen we in dit geval- is het ambachtelijk werken wel het laatste waarmee Koerten zou willen worden vereenzelvigd. Zij wilde papierkunst maken op een uitzonderlijk niveau, en wel zodanig dat die zelfs teken- en schilderkunst zou kunnen overtreffen. De presentatie maakt dat niet duidelijk.
In het filmprogramma wordt erover geklaagd dat kunsthistorici maar weinig belangstelling voor het onderwerp papierknippen zouden hebben, een verzuchting die we ook aantreffen in een tijdschriftartikel. Op zich niet helemaal onjuist (hoewel we niet kunnen laten in dit verband met Koerten onderzoek en publicaties de namen Plomp, Bogaard, Te Rijdt, Roscam Abbing, Moffit Peacock en Van Ark te laten vallen), maar juist deze expositie had een middel kunnen zijn die andere (kunst)historici, neerlandici en andere onderzoekers – het liefst natuurlijk een nieuwe lichting, waarvoor bijvoorbeeld het Amsterdam museum, waar Willet Holthuysen deel van uit maakt, had moeten zorgen- voor het onderwerp Koerten en vervolgens “de knipkunst” te interesseren. Dat zou bijvoorbeeld ook hebben gekund door een sterke publicatie bij de tentoonstelling. Helaas is dat niet gelukt.
Via de website is het artikel “Joanna Koerten en haar schaar van bewonderaars” te verkrijgen, maar dat is voor een wetenschappelijke instelling die het Amsterdamse museum toch ook zou moeten zijn, eindverantwoordelijk voor deze uitgave, beneden de maat. De bedoeling van het artikel is ons ook niet geheel duidelijk. Als het een, meer uitvoerige, begeleidende tekst bij de expositie moet zijn voor algemene bezoekers is het stuk met soms interessante (hoge personages op bezoek bij Koerten), maar ook merkwaardige accenten (een bepaalde tekening in het stamboek) te onevenwichtig. Zou het een bijdrage met meer wetenschappelijke pretenties zijn dan is bijvoorbeeld de opgenomen bronnenlijst te summier. Ergerlijk is het ontbreken van een notenapparaat waardoor het voor niet ingevoerde lezers niet mogelijk is. verstrekte gegevens en opvattingen van de schrijvers op waarde te schatten en, desgewenst te controleren. Omdat dit nergens wordt verantwoord, moet deze opzet wel de bedoeling zijn geweest en ook dat is een gemiste kans om potentieel geïnteresseerden in Koerten, haar leven, werk en culturele betekenis in algemene zin, beter te informeren en tot mogelijk vervolgonderzoek aan te zetten.
Door Henk van Ark