In het meestal interessante AVRO tv programma “Tussen Kunst en Kitsch” duikt af en toe weleens een knipsel of een papieren bavelaar op. Dat was ook het geval in de aflevering die werd opgenomen in het MAS (Museum aan de Stroom) in Antwerpen. Dit programma is voor het eerst uitgezonden op 21 november 2012. Getoond werd een grote papieren bavelaar uit particulier bezit, het ging om een prachtige voorstelling van de Amsterdamse Jan Roodenpoorttoren (afb. 1).
afb. 1, Hendrik Berck, detail van de Jan Roodenpoorttoren
De maker van dit kunstwerk was Hendrik Berck, geboren te Dordrecht op 15 december 1792 en aldaar overleden op 19 mei 1876. In de bijdrage die wij over Berck schreven voor het boek “Geknipt” hebben we deze Berck tweemaal vermeld [1]. Allereerst in de opsomming van kunstenaars die vanaf het einde van de 18de eeuw papierreliëfstukken hebben gemaakt. Verder gaven we in dit stuk aan dat Berck een van de weinige kunstenaars is geweest die tot in de jaren zeventig van de 19de eeuw kijkkastjes of driedimensionale papieren voorstellingen hebben gemaakt. Helaas ontbreekt Berck in het kunstenaarslexicon van “Geknipt” [2]. Onze museummedewerkster Atty Broer besteedde in haar brochure van 2002 gelukkig aan Berck al ruime aandacht [3]. Zij deed daarvoor archiefonderzoek, bezocht het depot van Museum van Gijn en bekeek bij particulieren werk van Berck.
Berck bleek een behanger, die in zijn vrije tijd -meestal in de wintermaanden als er weinig werk was- papieren bavelaars vervaardigde. Hij maakte daarbij gebruik van een in onze ogen bijzondere techniek, die door een achterneef van Berck, een kleinzoon van zijn broer Petrus (Pieter) is beschreven. Deze vermeldde namelijk in een schrijven aan jonkheer E. W. C. Six:
“Hij maakte deze schilderijen van gekauwd Hollandsch papier. Dit was liefhebberjiwerk, alleen voor de familie en niet voor de handel“. De deskundige van “Tussen Kunst en Kitsch noemde deze kauwtechniek in zijn bespreking van de getoonde bavelaar. Dit leidde tot enige hilariteit, waarbij de presentatrice van hét programma, zoals wel vaker, komisch bedoelde opmerkingen meende te moeten plaatsen. Toch is dit gegeven voor ons van veel belang omdat rond het maken van papierreliëfwerk nog vele onduidelijkheden bestaan. Tot nu toe was eigenlijk alleen het zogenaamde opwerken (aan de achterzijde opbollen of drijven), het aanbrengen van ribbeltjes en steek- en prikwerk om ruimtelijkheid te suggereren en het natmaken en vormen van papier bekend [4].
Ten tijde van Atty’s onderzoek beschikte het museum in Dordrecht over vijf bavelaars in de collectie. Het ging om een voorstelling met schepen, waaronder een grote driemaster, drie bavelaars van de Spuipoort (afb. 2 en 3) en omgeving en de beschieting door de Fransen in 1813.
afb. 4, Hendrik Berck
Twee andere stukken bevonden zich in particulier bezit: een klein winterlandschap (afb. 4) en de in het tv programma getoonde Jan Roodenpoorttoren. De eigenares was een rechtstreekse nakomeling van Berck. Net als bij andere bavelaars (Broer heeft dat in haar brochure overtuigend aangetoond) moet Berck zich voor deze voorstelling hebben gebaseerd op een tekening of prent. Zij vond een tekening van Jan de Beyer (1703-1785) die een grote overeenkomst heeft met Berck’s bavelaar (afb. 5). De toren is overigens in 1829 al afgebroken wegens bouwvalligheid. De tekening van De Beyer -of een vergelijkbare afbeelding- zal ongetwijfeld in prent zijn omgezet en kon zo door de Dordtse behanger voor het maken van deze fraaie Amsterdamse toren uit papier worden gebruikt.
afb. 5, Gezicht op de Janroodenpoortstoren uit de Atlas van Fouquet
We begonnen dit artikel als reactie op de tv uitzending, maar tijdens het schrijven deden zich nieuwe, verrassende ontwikkelingen voor. Er meldde zich een bewoonster uit Dordrecht bij Museum van Gijn met een tot nu toe onbekende Berck (afb 6).
Verder bleek een in Brussel woonachtige Nederlandse kunstenares de tv uitzending gezien te hebben, waardoor zij werd gefascineerd door de techniek van het kauwen van papier. Zij ontwikkelde een multimediaal project dat in 2014 in Utrecht te zien en te beluisteren moet zijn. En er was sprake van nog meer onbekende Bercken in museumbezit.
Afsluiten met concrete resultaten kunnen we nog niet, maar we kunnen met recht zeggen: wordt vervolgd!
Door Henk van Ark
- Henk van Ark, “Reliëfwerk en papieren bavelaars”, Nieuwsbrief jrg. 20, nr. 3 (september 2007), [p. 4 en 7].
- Joke en Jan Peter Verhave, Geknipt! (…), Zutphen 2008.
- Atty Broer, Papiereliëfwerk en bavelaars in de collectie van Simon van Gijn, museum aan huis te Dordrecht, Schoonhoven 2002, [p. 12-24]
- Geknipt!, p. 144-145.